Galileusz
Galileusz (Galileo Galilei) urodził się w Pizie w roku 1564. Obdarzony niezwykłymi zdolnościami, szybko skończył szkoły wstępne. Ojciec Galileusza, wszechstronnie wykształcony, chciał, by syn studiował medycynę, i w tym celu zapisał siedemnastoletniego chłopca na uniwersytet w Pizie. Młodego studenta jednak zaczęła coraz bardziej pociągać dziedzina matematyki, fizyki i filozofii, tak że studia medyczne zeszły na plan drugi.
W roku 1589 rozpoczął Galileusz pracę nauczycielską jako profesor matematyki w Pizie; niebawem jednak, bo już w roku 1592, przeniósł się do Padwy, gdzie objął katedrę matematyki na tamtejszym uniwersytecie. Osiemnaście lat spędzonych w tym mieście - to okres najżywszej twórczości uczonego.
Uniwersytet w Padwie, liczący już wówczas 370 lat istnienia, słynął wśród wszystkich narodów cywilizowanych. Do Padwy licznie napływała młodzież z zagranicy, pociągana sławą wykładających profesorów, pięknością przyrody, skarbów sztuki i architektury. Ponieważ skromne wynagrodzenie, jakie otrzymywał Galileusz, nie wystarczało na życie, udzielał - zgodnie z ówczesnym zwyczajem - lekcyj oraz przyjmował na mieszkanie cudzoziemców przyjeżdżających na studia; było wśród nich wielu Polaków. Dowodem związków, jakie łączyły Galileusza z Polską, była jego korespondencja z królem Władysławem IV. W Padwie kształcili się najwybitniejsi nasi uczeni.
Wielkość Galileusza, ujmującego ideał nauki w słowach: Lasciate la vostra scienza di carta e cercate il vero interrogando la Natura - "Porzućcie waszą wiedzę papierową i szukajcie prawdy pytając Przyrody" - opromieniała tę uczelnię nieśmiertelną sławą.
W roku 1610 przeniósł się Galileusz do Florencji na dwór Medyceuszów, otrzymując tytuł Filosofo e Matematico Primario del Gran Duca di Toscana (filozof i pierwszy matematyk wielkiego księcia Toskanii). Głównym powodem tej zmiany była chęć poświęcenia się wyłącznie pracy naukowej. Po spokojnym jednak życiu miał się teraz właśnie zacząć okres tragiczny, pełen ciężkich przejść, któremu kres położyć miała dopiero śmierć.
Aby zrozumieć tragedię Galileusza, musimy zdać sobie sprawę z ówczesnych poglądów astronomicznych. Nieruchomość Ziemi, jako środka świata, była dogmatem nietykalnym, a dzieło Kopernika, ogłoszone w roku 1543, a więc na pół wieku przed objęciem przez Galileusza katedry w Padwie, było znane nielicznym tylko astronomom. Teoria Kopernika uchodziła za niedorzeczną, zuchwałą hipotezę, nie podawaną na żadnym uniwersytecie do wiadomości słuchaczy. Galileusz jednak dzięki wykonywanym obserwacjom astronomicznym coraz więcej upewniał się o prawdziwości nauki Kopernika, czemu dawał wyraz w swej korespondencji z Keplerem. Zachęcony namowami i innych jeszcze zwolenników teorii heliocentrycznej, ogłosił Galileusz swe poglądy w dziełku Nuntius Sidereus - "Posłaniec gwieździsty" wydanym z powodu ukazania się nowej gwiazdy. Był to wstęp do dzieła, które Galileusz miał napisać w obronie systemu Kopernika. Poglądom swym dał również wyraz w liście do księżny Krystyny di Lorena z roku 1615, w którym wyraźnie mówi o prawdziwości systemu kopernikańskiego. Wówczas wystąpili przeciw Galileuszowi dominikanie, oskarżając go przed Kongregacją Rzymską o herezję. Kongregacja, zaznajomiwszy się dokładnie z treścią wymienionego listu, zabroniła Galileuszowi w roku 1616 szerzenia nauki Kopernika i umieściła jego dzieło na indeksie.
Uczony włoski nie ustawał jednak w usiłowaniach przekonania opornych przez głoszenie prawdy. Gdy papieżem został życzliwy dlań Urban VIII, cenzura rzymska zezwoliła na wydrukowanie rozprawy: Dialogo di due sistemi dove nei congressi di quattro giornate si discorre sopra i due massimi sistemi del mondo Tolemaico e Copernicano proponendo indeterminałamente le ragioni filosofiche e naturali tanto per i'una quanto per l'altra parte - "Dialog o dwu systemach, w którym w ciągu czterech dni rozprawia się o dwu największych systemach świata: ptolemeuszowskim i kopernikańskim, przedstawiając wyczerpujące argumenty filozoficzne i przyrodnicze zarówno dla jednej, jak i drugiej strony".
Dialog ułożony jest w formie rozmowy między trzema osobami: Salviato, Sagradi, Simplicio; pierwszy jest zwolennikiem systemu Kopernika, trzeci stoi na stanowisku doktryny Ptolemeusza, drugi zaś pośredniczy w ocenianiu wygłaszanych poglądów. Dzieło zawiera trafne porównania, porywające pięknością stylu opisy, daje świetny obraz ówczesnych poglądów astronomicznych i filozoficznych.
Przeprowadza tu autor świetną krytykę geocentryzmu, ale pamiętając o zakazie Kongregacji Rzymskiej przyznaje formalne i zwycięstwo w dyspucie obrońcy systemu Ptolemeusza. Dialog ten - to nierozerwalny węzeł łączący na zawsze w dziejach nauki dwa wielkie imiona Kopernika i Galileusza.
Ogłoszenie tego dzieła było sposobnością, którą wyzyskali wrogowie Galileusza, przede wszystkim jezuici z Kolegium Rzymskiego, dobrze rozumiejący znaczenie Dialogu, i ogłosili go za "bardziej godny potępienia i niebezpieczniejszy od pism Lutra i Kalwina". Wmówiono w papieża, że w fikcyjnej osobie wymienionego w Dialogu Simplicja, zbijającego niedołężnymi argumentami tezę Kopernika, chciał Galileusz przedstawić papieża, by w ten sposób osłabić autorytet głowy Kościoła. Wywołało to dalsze prześladowanie uczonego; Dialogu nie wolno było rozpowszechniać, Galileusza zaś wezwano do stawienia się przed Kongregacją Rzymską. Po dokładnym zaznajomieniu się sędziów z treścią pisma wydano w roku 1633 wyrok skazujący Galileusza na uwięzienie; ponadto musiał on odwołać swoje tezy. Zamiast uwięzienia nakazał papież uczonemu pozostać w Rzymie, następnie jednak przewieziono go do Sieny. Przebaczenia za swe winy nie uzyskał, a do Florencji pozwolono mu wrócić dopiero w roku 1638, gdy był już zupełnie ociemniały. Ostatnie lata życia przebył Galileusz w Arcetri pod Florencją, osierocony wskutek śmierci ukochanej córki. Zmarł w roku 1642.
Ze względu na przedmiot swych badań należy Galileusz zarówno do historii fizyki i astronomii, jak i matematyki. Odkrycia astronomiczne wiążą się z odkryciem lunety (1610), dzięki której otworzył się nowy świat przed oczyma astronomów.
Teoria Kopernika była jednym z potężnych bodźców kierujących umysł Galileusza ku zagadnieniom, na których wyrosła jego Dynamika, stwarzająca podłoże do dalszego rozwoju fizyki. Odkrycia Galileusza w tej dziedzinie stanowią początek nowej ery, w której w miejsce spekulatywnych rozważań wkracza doświadczenie jako niezbędny czynnik badań naukowych. Wielkość zaś Galileusza polega na tym, że z darem obserwacji łączył on i ducha filozoficznego i biegłość matematyka.
Pełen entuzjazmu dla wiedzy matematycznej, uważał ją za podstawę wszelkiej nauki; podkreślał zawsze jej ścisłą łączność z fizyką i naukami przyrodniczymi, jak o tym świadczą liczne wypowiedzi w jego pismach.
Zapiski znalezione w spuściźnie naukowej uczonego świadczą, że zajmował się też problemami rachunku prawdopodobieństwa.
Cały niemal swój dorobek naukowy zawarł Galileusz w swych słynnych: Discorsi e dimostrazioni matematiche intorno a due nuove scienze - "Dyskusje i przykłady matematyczne odnoszące się do dwu nowych nauk". Dzieło drukowane było w Lejdzie w Holandii, gdyż w krajach katolickich nie wolno go było drukować ani czytać.
Wpływ badań Galileusza był olbrzymi; jego wskazania pchnęły wiedzę na nowe tory, nowe otwierając jej drogi. Jest to jedna z najpiękniejszych postaci w historii nauki, droga każdemu, kto zdolny jest ocenić ideał wolnej myśli: to nie tylko uczony wielkiej miary, którego odkrycia otworzyły nowe horyzonty wiedzy, ale przede wszystkim człowiek idei, niezłomny w wyznawaniu prawdy, nie lękający się śmierci w jej obronie.